Қазақстанның май саласы неліктен дамымай жатыр?

Майлы дақылдарды қайта өңдеушілердің Ұлттық қауымдастығы дилерлердің май нарығын неге сонша «шайқап жатқанын» айтты, деп хабарлайды basagro.kz.

Мәселе мынада, майлы шикізатты, атап айтқанда күнбағыс тұқымын экспорттауға трейдерлерден бөлек депутаттар мен шенеуніктер де қызығушылық танытады. Бұған Атамекен ҰКП өкілдері де белсенді түрде қосылды, олардың құзыреттілігі мен ниеті үлкен мәселе болып табылады.

«Соңғы кезде май өнеркәсібі қалай «дұрыс» жұмыс істеуі керек және бұл мәселеде сізде терең білім мен түсініктің болуы маңызды емес деген пікірлер жиі айтылатын болды.»- деп атап өтті қауымдастағылар.

Жекелеген депутаттар, партия өкілдері, шенеуніктер, сарапшы болып табылмай, тіпті май өнеркәсібінде нық білімі жоқ, біржақты, күнбағыс тұқымын әкетуге арналған экспорттық баждың күшін жою жөніндегі ұстанымды негізсіз «итермелейтіні» біз үшін таң қалдырады. Біздің түсінігімізде олардың басты міндеті-Қазақстан халқының ұлттық мүддесі мен өркендеуі үшін қызмет ету. Егер біздің республика Тәуелсіздіктің 32 жылында өзінің қайта өңдеу өнеркәсібінсіз шикізат қосымшасы болып қалса, жыл сайын дайын өнім бойынша импортқа тәуелділікті арттыра отырып, өркендеу қандай болады?! Май саласынсыз құс және мал шаруашылығы салалары, кондитерлік өнімдер, құрама жем кәсіпорындары қалай дамиды? Ел күнбағыс майы, ет, сүт және кондитерлік өнімдер бойынша азық-түлік қауіпсіздігін қамтамасыз ете ме? Неліктен депутаттар мен партия өкілдері мәселенің бұл жағы туралы айтпайды? Егер олар жағдайды шынымен түсінгісі келсе, неге олар қаймақ зауыттарымен кездеспейді, олардың дәлелді дәлелдерін, сандарын, фактілерін тыңдамайды, сала көшбасшыларының табысты әлемдік тәжірибесіне қарамайды? Неліктен мұның бәрі көзді жұмады? Депутаттардың шетелге бажсыз әкету үшін «Пионер» сортының күнбағыс тұқымына СЭҚ ТН жеке кодын беру жөніндегі бастамасының дәл осындай мысалы, оны талқылауға тұқым өңдеушілердің өздері шақырылмаған. Сонымен қатар, депутаттар «Пионер» сортын өңдеу тиімсіз және бұл сорт тек кондитерлік салада қолданылады деген өңдеушілердің пікірін сұрамай, жалған ақпарат жариялады. Өкінішке орай, бейінді министрліктерде қабылданған шешімдерде, тіпті мемлекет басшысының отандық өнеркәсіпті дамыту, қайта өңделген өнім экспортын ұлғайту, азық-түлік инфляциясына қарсы күрес жөніндегі стратегиялық міндеттеріне қарамастан, қаттылық пен тұрақтылық жоқ. Май өнеркәсібі баж салығын жоюдың пайда алушылары – биліктің барлық сатыларында ауқымы бар лобби деңгейі бар сатып алушылар тарапынан күнделікті қысымға ұшырайды. Бұл одан әрі тұрақты жұмыс істеуі мен дамуы үшін маңызды мәселе емес.

Бүгінгі таңда ішкі нарықта күнбағыс тұқымына сұраныс өндіріске қарағанда үш есе жоғары. Сонымен қатар, астық трейдерлері қайта өңдеу саласының құлдырау тақырыбын өздерінің жеке мүдделері үшін тербетіп жатқанын атап өткен жөн, ал «осы саясатқа» саладағы нақты жағдайды білмей, халыққа қалай әсер етуі мүмкін екендігі туралы ойланбастан өтініштер жасайтын әр түрлі шенеуніктер көбірек қосылуда. Сонымен қатар, олардың логикасы өте қарапайым, қайта өңдеу жоқ, проблема жоқ. Бұл сатып алушыларға ел бюджетінен миллиардтаған халық ақшасы субсидияланған экспортталған мұнай шикізатының әрбір тоннасынан өз кэшін табу үшін ғана тиімді.

Алайда, дилерлер мен біржақты шенеуніктерден басқа, бүгінгі күнге дейін шешілмеген өткір мәселелер бар. Мысалы, статистика деректері тым жоғары. Сонымен қатар, бейінді министрліктің өкілі де бұл фактіні растайды, сонымен қатар ел Президенті өз мәлімдемелерінде Статистика сандарының дұрыс подчеркстігін атап өтті. Бұл ретте шешімдер ел халқының әл-ауқаты тәуелді болатын статистика деректері негізінде қабылданады. Өйткені, бәрі өте қарапайым, сандар математика, егер кіріс деректер дұрыс болмаса, нәтиже дұрыс болмайды. Бірақ, ешқандай ерекшелігі жоқ дилерлер өздерінің жеке мүдделері үшін осы бұрмаланған деректерге сілтеме жасайды. Айта кету керек, сәуір айының басында ресми статистикаға сәйкес, күнбағыс тұқымының қалдығы 756 мың тоннаны құрады, NADMK деректері бойынша шамамен 460 мың тонна (30% — дан астам алшақтық). Сәуір-мамыр айларында шамамен 150 мың тоннаға дейін тұқым өңдеуге кетеді. Яғни, мамыр айының соңында импорт пен экспортты ескере отырып, күнбағыс қоры 360 мың тоннаға дейін азаяды, ал қазан айына дейін олар аз болады. 1 миллион тоннадан астам күнбағыс қоры туралы жазатындар нарықты түсінбейді немесе жағдайды босату үшін әдейі ақпараттық шу шығаруға тырысады.

«Өкінішке орай, біз одақтардың, жалпы саланы түсінбейтін депутаттардың жеткіліксіз шешімдер ұсынатынын жиі көретінімізді атап өткім келеді. Бұл біздің еліміздің экономикасының дамуы әрдайым баяулайтын басты мәселелердің бірі. Неліктен велосипедті қайта ойлап табу керек, егер осы салада табысты елдердің мысалында дайын шешімдер болса. Сонымен қатар, егер көрші Өзбекстанды қарастыратын болсақ, онда оларда шитті мақтаны экспорттауға толық тыйым салынды. Мұндай түбегейлі шараларды біздің ел қабылдаған жоқ. Сол Ресейдегі экспорттық баж 50% құрайды, бірақ тоннасына 320 доллардан кем емес, ал біздің елде 20%, бірақ тоннасына 100 евродан кем емес. Осылайша, біздің фермерлердің бәсекеге қабілеттілігі ресейліктермен салыстырғанда әлдеқайда жоғары, және жалпы тыйым жоқ, кез-келген көлемді экспорттауға болады», — деп атап өтті Майлы дақылдарды қайта өңдеушілердің Ұлттық қауымдастығылар.

Ресейден тұқым импортына қатысты отандық өңдеушілер әрдайым жергілікті ауылшаруашылық өндірушілеріне артықшылық беретіндігін атап өткен жөн. Өйткені, бұл тұқым жеткізушілері мен қалыптасқан сенім, жеңілдетілген логистика, сондай-ақ құжат айналымы және бухгалтерлік есеп бойынша ақпараттың қолжетімділігі тұрғысынан да тиімді. Іс жүзінде ағымдағы 2022/23 маусымның 8 айында Ресей Федерациясынан тұқым импорты өткен маркетингтік жылдың сәйкес кезеңімен салыстырғанда -14% — ға төмендеді. Сонымен қатар, 2022 жылдың қыркүйегінен 2023 жылдың наурызына дейін Қазақстаннан 235 мың тонна күнбағыс пен ядро шығарылды, бұл өткен 2021/22 маусымға қарағанда 11,6 мың тоннаға артық.

Енді ұлттық мүдделерге қайта оралайық — бұл ең алдымен азық-түлік қауіпсіздігі, ел халқы үшін тұрақты және қолжетімді азық-түлік бағасы. Сондай-ақ, бұған президент Қасым-Жомарт Тоқаев айтқан терең өңдеуді дамыту мен қосылған құны бар өнімдерді экспорттауды қосуға болады. Сонымен қатар, Үкімет ағымдағы жылдың соңына дейін инфляция деңгейін екі есеге төмендету міндетін қойды. Жалпы, осы міндеттердің барлығын орындау үшін ішкі өңдеуді дамыту қажетті шарт болып табылады, бірақ депутаттар мәлімдеме жасай отырып, қандай да бір себептермен бұл туралы ұмытып кетеді.

Бүгінгі таңда біз жекелеген топтардың мүдделері ұлттық мүдделерден қалай жоғары қойылатындығын көрсететін оқиғалардың суретін көреміз, ал шикізатты экспорттау лоббистері тарапынан арзан популизм ел халқын да, нақты ұстанымы жоқ бейінді министрліктерді де адастырады. Сонымен қатар, бұл алыпсатарларда сандармен айтарлықтай дәлел жоқ, яғни олар негізсіз жалпы сөздермен айтылады, ал олар салдары үшін жауапкершілікті өз мойнына алмайды: бағаның өсуі немесе өнім тапшылығы. Бұл жағдайда бейінді министрліктер осы фактіге назар аударып, Мемлекет Басшысы қойған басым міндеттерді негізге ала отырып, біздің азаматтарымыздың әл-ауқатын орындауға байланысты шешімдер қабылдауы керек. Ал, бұл жерде мынаны күту қалады — не үкімет ұлттық мүдде үшін жұмыс істейді, не жекелеген топтардың мүдделері лоббизм жасайды. Бірақ, бізде біріншіге қарағанда екінші орын бар, өйткені бастықтардың схемасы қарапайым халыққа қарағанда басымдыққа ие.